123

Revista Eutopía, año 1, núm. 1, enero-junio 2016, pp. 121-131

R

usamajixik

 

Ri

 

qatziyaq

 

k

’

o

 

Ruq

’

ajaRik

 

Rik

’

in

 

Ri

 

qak

’

aslemal

C

elia

 a

ngéliCa

 a

jú

 P

atal

, C

andelaRia

 l

óPez

 i

xCoy

Ri maya’ winaqi’ xkitz’uk, xkinojij rub’eyal rukemik ri kitziyaq, kan jeb’ël 
rusamajixik xkib’än rik’in kiq’a’, ronojel ri nojib’äl xkikusaj xel chupan ri 
kib’anob’äl, re’ kan xa xe kina’oj rije’. Wakami niqatz’et ruxe’el ri jalajöj kem 
xekib’än ri ojer taq winaqi’ chupan ri ojer taq tz’ib’, chuwäch ri ab’äj, chuwäch ri 
ojer taq wuj. Chupan re’ k’o ri kemon tziyäq xekikusaj ri k’amol taq b’ey, ri achi’a’ 
chuqa’ ri ixoqi’ ri xek’ase’ ojer kan, wakami pa taq tinamït chupan ri Iximulew k’a 
nikusäx na rub’eyal rukotz’ijal ri kemon tziyäq.

Ri ruxe’el ri kemon tziyäq kan nub’ij chi qe wakami ri ruq’ij, ruk’aslemal ri aj 
maya’. K’a nikikusaj ronojel rub’eyal rusamajixik ri jun kem achi’el ojer kan, jujun 
rukotz’ijal rujalon b’a ri’ ruma achi’el ronojel b’anob’äl man pa’el ta chi ri’, q’ij 
q’ij nijalatäj. Jun kemon tz’iyäq nuk’ut chupan ri rukotz’ijal ri k’o chi ruwach’ulew, 
chuqa’ ri runojib’äl rik’in ronojel ruk’u’x ri nib’ano’ jun kem. Ruma ri niqab’ij chi 
kan k’o ruk’aslemal ri jun kem chuqa’ k’o ruk’atzinel, re na’oj re’ rutz’ukun kan 
ri ati’t Ixchel, ja rija’ xk’utu kan rusamajixik ri jeb’ël rukotz’ijal ri kemon tziyäq.

Kan k’o chupan ri kik’aslen ri maya’ winaqi’ ri kitziyäq kemon ruma ri ixoqi’ ja 
re ri samaj nikib’an ronojel q’ij, nikisamajij kemon tziyäq richin nikikusaj q’ij q’ij, 
richin nikikusaj pa taq nimaq’ij, richin k’ulb’ik, ri nikikusaj ri ajsamaj chuqa’ ri 
nikikusaj ri ajq’ijab’.

Jun winaq kïy ruk’atzinel chuwäch ri kemon tziyäq. Tiqatz’eta re oxi’ ruwäch ri su’t, 
jun richin nipis q’utun, re’ man nikusäx ta richin naya’ pa ajolon toq k’o q’ij, xa 
kan xa xe richin napis q’utun, wäy, kaxlanwäy. K’o chik jun su’t richin nikikusaj ri 
winaqi’ pa nimaq’ij chuqa’ ri nukusaj jun achin richin nusu’ rupalaj toq k’o k’atän 
chuqa’ richin nusu’ ruq’a’ chi re.

Ronojel ri ruk’wan jun kem tziyäq, ri rukotz’ijal, ri rub’onil kan k’o nub’ij pa ruwi’ 
rub’anob’äl jun winäq chuqa’ pa ruwi’ kib’anob’al jun molaj winaqi’. K’o k’a re’ kan 
nitz’etetäj, k’o k’a re’ ri ruxe’el man nitz’etetäj ta, ronojel ri nukusaj k’o pa ruk’u’x ri 
ixoq nib’ano’ ri kem, ri ixoq k’o retamab’äl pa ruwi’ ri rusamajixik jun kem tziyäq, 
ojer rutijon pe ri’ pa ruwi’ chuqa’ kan nuya ruq’ij ri rusamajixik pa ruwi’, k’a ri nuya 
pa ruq’a’ ri winäq achike nikusan ri kem tziyäq.

Ri ixöq nich’on rik’in ri kem nusamajij chuqa’ rik’in ri kemon tziyäq nukusaj ruma 
nim ruq’ij ri kem nusamajij chuqa’ ri kemon tziyäq nukusaj. Ri ixoq nich’on rik’in 
ri kemon tzyaq, nuya kiq’ij, yeruloq’oq’ej, man yerutz’ila’ ta ruma kan k’o kik’aslen.