130
U
niversidad
r
afael
l
andívar
v
icerrectoría
de
i
nvestigación
y
P
royección
Revista Eutopía, año 1, núm. 1, enero-junio 2016, pp. 121-131
Ri uq okisan pe ojer pa Santa Cruz K’iche’ ri räx rub’onil k’o q’ëq pa ruwi’,
ruq’ajarik re’ ja ri achi’el ri jäl q’ëq rub’onil, ri ruwi’ taq nixulan ri q’ij; ri rupan
achi’el ri ruwach’ulew, chuqa’ ruk’wan taq ala’s, re’ nuq’ajarisaj ri ruq’ij ri kik’aslemal
ri winaqi’, ri ruxaq che’ nuq’ajarisaj ruq’ij ri ruwach’ulew. Ri uq jalajöj rub’eyal
chuqa’ rub’onil ruk’wan kajtz’ik rub’onil räx, q’ëq junan kipalen, ruq’ajarik ja ri
junan kiwäch, junan kichi’ ri samajela’.
Chupan ri po’t nikusäx pa tinamït Joyabaj, Quiché, k’o ka’i’ rub’onil, ri q’ëq
chuqa’ ri käq. Ri q’ëq ruq’ajarik ja taq nib’e ri q’ij, ri rub’onil ri q’ëq jäl, ri rub’onil
ri wi’aj chuqa’ ri uxlanen. Ri käq ruq’ajarik taq ntel pe ri q’ij, ri rub’onil ja ri käq
jäl, ri kik’, ri chuq’a’ chuqa’ ri kinojib’al ri maya’.
Ri po’t nikusäx pa tinamït Zacualpa, Quiché, ruk’wan ka’i’ rub’onil pa ruwi’ ri
b’onil tuq’, ojer kan re’ xuk’waj q’ëq, re rub’onil re’ ruq’ajarik ja toq niqa ri q’ij.
Ruk’wan chuqa’ oxtz’ik räx rub’onil, ruq’ajarik ja ri ruwach’ulew chuqa’ rub’eyal
ri k’aslen jantaq nijote’ jantaq nixule’. K’o chuqa’ chupan rub’onil xar achi’el ri ya’,
ri rub’onil xarxoj achi’el ri kaj. Pa raqan ruk’wan käq rub’onil, achi’el taq ntel pe
ri q’ij, chupan re rub’onil re’ k’o juch’ ruk’wan jalajöj rub’onil, q’än, achi’el taq k’o
kaq’iq’ chuqa’ ri q’än ixim; ri räx ruch’aron ri’ rik’in jun peraj ka’i’ rub’onil e k’o
pa ruxokon, pa rumej kitunun ki’ rik’in rub’onil xar chuqa’ käq ruq’ajarik ja ri’ taq
ntel pe ri kaq’iq’ chuqa’ ri uchuq’a’.
Ri kemon tziyäq k’o chik jun rukusaxik nib’an chi re ruma ri’ qajinäq ruq’ij. E
k’o winaqi’ man ketaman ta ri b’anob’äl rejqalen ri kemon tziyäq ruma ri’ nikib’ij
chi man k’atzinel ta chi re jun winaq nusäch k’ïy pwaq richin nub’an chuqa’ nuloq’
jun kemon tziyäq xa xe richin nitz’et chi maya’. Jun maya’ ixoq man nunojij ta ke ri’,
chuwäch rija’ kan k’o ruq’ij, chupan re’ k’o ruxe’el ruk’aslen, e k’o jujun nikikusaj
kemon tziyäq richin jun chik tinamït rik’in re’ kan nikina’ chuqa’ chi e maya’.
K’o chuqa’ na’oj pa ruwi’ ri rukusaxik ri kemon tziyäq, chi man nuya ta q’ij nikib’an,
anin, ropinen, ri etz’anen k’olaj. Pu k’o niqatz’et pa taq tijob’äl, ri maya’ tijoxela’
rik’in kemon kitziyaq manaq k’ayewal nkil toq nikib’an jalajöj etz’anen.
K’ïy k’ayewal nib’ano taq ri ixoqi’ xtani’ man nikikusaj ta chik kemon tziyäq, jun
ja ri man niya’ox ta kiq’ij ri maya’ winaqi’, yetzeläx akuchi’ yesamaj wi, man niya’ox
ta q’ij chi ke richin nikikusaj ri kemon tziyäq jun re akuchi niyak pwaq, pa jujun
tijob’äl, pa aq’omab’äl jay man tikirel ta nikikusaj ri kitziyaq.